Điều này có thể làm bạn ngạc nhiên, nhưng tôi biết bạn đấy. Tôi xin tóm lượt về bạn như sau: “Bạn luông mong được người khác yêu thích và ngưỡng mộ. Bạn có xu hướng chỉ trích bản thân. Bạn có vô vàn năng lực chưa sử dụng, và bạn vẫn chưa vận dụng chúng để tạo lợi thế cho mình. Mặc dù tính cánh của bạn có vài điểm yếu, nhưng nhìn chung bạn vẫn có thể bù đắp lại được. Những điều chỉnh tâm sinh lý về giới đã gây cho bạn nhiều trở ngại. Dẫu bên ngoài bạn có tỏ ra có kỷ luật và biết tự kiểm soát, nhưng bên trong bạn thường thấy lo lăng và bất an. Đôi khi bạn thức sự nghi ngờ về việc liệu bản thân có quyết định đúng hay làm điều đúng đắn hay không. Bạn thích sự thay đổi và đa dạng ở mức nhất định và trở nên bất mãn khi bị kìm hãm. Bạn tự hào vì là một người có tư duy độc lập và không chấp nhận tuyên bố của người khác khi không có bằng chứng hợp lý. Bạn cho rằng việc bộc lộ bản thân quá thật thà với người khác là kém khôn ngoan. Đôi khi bạn là người hướng ngoại, thân thiện, và thoải mái trong khi có những lúc bạn lại hướng nội, cẩn trọng, và dè dặt. Một vài ước vọng của bạn có xu hướng hơi thiếu thực tế. Sự an toàn là một trong những mục đích lớn nhất của bạn trong cuộc đời.
Bạn nhận ra mình rồi chứ? Xếp hàng từ 1 (kém) đến 5 (xuất xắc), bạn chấn điểm đánh giá của tôi là bao nhiêu?
Năm 1948, nhà tâm lý học Bertram Forer đã soạn ra đoạn văn nói trên dựa trên những chuyên mục chiêm tinh từ nhiều tạp chí khác nhau. sau đó ông đưa chúng cho sinh viên đọc, nói rằng mỗi người nhận được một bản đánh giá căn cứ theo cá nhân. Trung bình, các sinh viên chấm điểm mô tả tính cách của họ ở mức 4,3 trên 5, nghĩa là họ coi độ chính xác lên đến 86%. Thí nghiệm này được lặp lại hàng trăm lần trong các thập niên sau và kết quả vẫn gần giống hệt.
Rất có thể bạn cũng chấn đoạn văn trên 4 hoặc 5 điểm. Người ta có xu hướng xác nhận mình có nhiều đặc điểm giống với bản mô tả mang tính phổ thông như vậy, Khoa học gọi xu hướng này là hiệu ứng Forer ( hoặc “hiệu uwngss Barnum”). Hiệu ứng Forer lý giải vì sao khoa học nhảm lại vẫn có tính đồ – chẳng hạn như chiêm tinh, trị liệu chiêm tinh, nghiên cứu chữ viết tay, phân tích nhịp sinh học, bói chỉ tay, bói tarot, và nói chuyện với người chết.
Vậy đằng sau hiệu ứng Forer là gì? Trước tiên, phần lớn các thông tin trong đoạn văn của Forer phổ quát đến nỗi chúng hiện diện ở tất cả mọi người: “Đôi khi bạn thực sự nghi ngờ hành động của mình.” Làm gì có ai không như vậy có chứ? Thứ hai, chúng ta có xu hướng tiếp nhận những lời tán thưởng chẳng hề đúng với chúng ta: “Bạn tự hào về tu duy độc lập của mình.” Hiển nhiên rồi! Ai mà lại nhìn nhận bản thân như một kẻ ba phải thiếu suy nghĩ cơ chứ? Thứ ba, ở đây cũng có vai trò của hiệu ứng đặc-điểm-tích-cực: bài viết không hàm chứa thông tin tiêu cực nào; nó chỉ đơn thuần miêu tả con người chúng ta, mặc dù thiếu vắng một số tính cách cũng là một phần không kém quan trọng để tạo nên một con người. Thứ tư, còn có cha đẻ của mọi sai lầm tư duy, chính là thành kiến chứng thực: chúng ta nhận về bất cứ điều gì giống với sự tự nhìn nhận bản thân và loại bỏ tất cả hững thứ khác một cách vô thức. Thứ còn lại sẽ là một bản mô tả tính cách hợp lý.
Những mưu mẹo mà các nhà chiêm tinh và bói chỉ tay có thể sử dụng cũng đều được các chuyên gia tư vấn và các nhà phân tích chứng khoán tận dụng: “Chứng khoán có tiền năng tăng điểm lớn, ngay cả trong một môi trường vô cùng cạnh tranh. Công ty thiếu đòn bẩy cần thiết để thực hiện trọn vẹn những ý tưởng từ đội ngũ phát triển. Ban quản trị gồm những người có bề dày kinh nghiệm trong ngành; tuy nhiên, có nhiều dấu hiệu cho thấy thói quan liêu. Xem qua báo cáo lời lãi có thể thấy ta có thể còn tiền để tích lũy. Chúng tôi khuyên quý công ty tập trung sát sao hơn nữa vào nền kinh tế mới nổi để chiếm giữ thị phần trong tương lai.” Nghe cũng đúng phải không?
Làm sao để bạn chấm điểm năng lực của một chuyên gia như vậy – như một nhà chiên tinh học chẳng hạn? Hay chọn hai mươi người và bí mật gán cho mỗi người một con số. Hãy yêu cầu ông ta mô tả đặc điểm từng người và rồi viết đánh giá vào tờ ghi chú. Để đản bảo dánh tính của những người đó được giữ kín, họ sẽ không đượ biết con số của mình. Sau đó, môi người sẽ nhận được một bản copy của tất cả các tờ ghi chú. Chỉ khi phần lớn người tham gia nhận ra được bản mô tả về “chính họ”, mới có khả năng là nhà chiêm tinh có tài thực sự. Tôi vẫn đang chờ đợi đây.
