Hôm nay tình cờ đọc được bài viết tuyệt vời này trên Quora, và mình cảm thấy bắt buộc phải dịch nó ra cho mọi người cùng đọc. Dịch theo ý hiểu mà thôi, nên nếu có gì sai sót hãy comment và mình sẽ sửa lại. So, let’s begin.

Câu hỏi: làm thế nào để tôi phát triển được nhiều thêm các sự liên kết trong trí óc của mình, để tôi có thể nói chuyện cuốn hút hơn và viết nhanh hơn?

Tôi thường cảm thấy mình tốn quá nhiều thời gian để bật ra các ý tưởng khi tôi đang cố viết về một vấn đề gì đó (kể cả khi nó rất đỗi bình thường, như là viết email) và nó làm tôi cảm thấy thật tồi tệ. Tôi luôn luôn ngưỡng mộ những người nhạy bén và ăn nói rõ ràng, bởi tôi có vấn đề về khả năng nói từ bé, tôi luôn chậm chạp và khá là chậm hiểu.

Câu trả lời

Câu trả lời của Asher Nitin, một người (tự nhận là) bác sĩ, nghe sĩ, lực sĩ và một sinh viên đang theo học ngành thần học Kitô giáo.

Đây là bạn.

Và đây là bộ não của bạn hiện tại. Hãy giả dụ rằng bạn đang biết 2 sự việc khác nhau, và có thể vẽ một đường nối liền 2 việc đó.

Bạn muốn vẽ nhiều đường nối khác. Nhưng bạn chỉ biết có 2 thứ đó mà thôi. Bạn đã kết nối chúng một cách hiển nhiên nhất có thể. Bạn muốn một (hoặc nhiều) cách khác?

Muốn làm được như thế, hãy cố tiếp cận các sự việc giống nhau, bằng những góc nhìn khác nhau. Nối thẳng chỉ là một phương pháp mang tính khoa học. Vì vậy, hãy học về nghệ thuật. Thật ra, lý tưởng nhất là học chơi nhạc cổ điển bằng một nhạc cụ, giống như violin.

Tại sao lại là violin ư? Vì nó khó chơi hơn nhiều so với trống bongo. Tại sao lại là nhạc cổ điển? Vì nhạc cổ điển có thể thể hiện toàn bộ các cung bậc cảm xúc.

Nhạc Pop, Rock, Rap, Country hay Heavy Metal chỉ có thể diễn đạt một giới hạn các cung cảm xúc. Nhạc Dubstep còn không thể biểu lộ chút cảm xúc nào. (Dubstep được phát minh để dành cho dân đang “high” mà thôi.) Nhạc Mix, Remix là một biến thể khác của Dubstep. Đừng có mix nhạc mà làm gì. Hãy học cách tạo ra âm nhạc.

Một khi bạn đã học được cách cảm thụ như một nghệ sĩ, bạn có thể kết nối 2 sự việc trên bằng một cái gì đó khác, hơn là chỉ một đường thẳng. Bạn có thể nghĩ theo một cách, và cảm nhận theo một cách khác.

Nhưng còn có rất nhiều cách khác để kết nối. Để có nhiều kết nối hơn, đầu óc bạn cần nhiều thứ khác hơn.

Vậy nên hãy cố gắng lấp đầy đầu óc của bạn đi.

Từ từ đã! Tôi chỉ có giới hạn thời gian và công sức thôi, vì tôi còn phải làm việc và chăm sóc cho gia đình nữa.

Thế thì hãy chọn lọc những thứ mà bạn sẽ đưa vào đầu óc của mình. Chọn ra những thứ khiến não bạn phát triển ấy. Và giữ những thứ khiến não bạn teo đi ở ngoài.

Thứ mà kích thích não bạn sẽ khiến nó phát triển. Làm cách nào để một thứ có thể kích thích não nạn? Bằng cách khiến nó phải hoạt động, phải thực hiện các nhiệm vụ nhất định.

Các cuốn sách có thể làm điều đó. Khi bạn đọc một quyển sách, tất cả những gì bạn có chỉ là thông tin. Bộ não của bạn phải biến đống thông tin đó thành các hình ảnh, âm thanh, nhiệt độ, cấu trúc v.v… Sau đó não bạn sẽ phải tổng hợp lại chúng và tạo ra các suy nghĩ và cảm xúc. Đó là một quá trình phức tạp và tốn công sức.

TV thì không. Khi bạn xem một hình ảnh chuyển động, các hình ảnh, âm thanh, cấu trúc đã được cung cấp sẵn. Và nhạc nền sẽ điều khiển cảm xúc của bạn (chúng sẽ cho bạn biết bạn nên cảm thấy như thế nào, và vào lúc nào).

Vì thế, xem TV ít thôi và đọc nhiều sách vào.

Khoan đã! Có cả tấn sách ngoài kia. Liệu tôi có phải đọc tất cả không??

Thế bạn có thời gian vô tận và sự kiên nhẫn cũng vô tận không?

Dĩ nhiên là không!

Thế thì đọc có chọn lọc thôi (Then read for survival). Đọc những thứ mà có khả năng cao là sẽ giúp bạn; những thứ đáng tin cậy ấy. Bạn sẽ cần một thứ gọi là “bộ lọc độ tin cậy”; một bộ lọc sẽ giúp bạn tránh xa những thứ rác rưởi ngoài đó.

Hãy dùng Hiệu ứng Lindy (Lindy Effect) như một bộ lọc. Hiệu ứng Lindy là một quan sát sự tương phản giữa các ý tưởng, công nghệ so với con người và sự vật.

Với con người và sự vật, độ kỳ vọng là tỷ lệ nghịch với thời gian tồn tại. Nếu bạn là một đứa trẻ 10 tuổi, bạn có thể kỳ vọng rằng mình sẽ sống thêm 70 năm nữa. Nếu bạn là một ông già 90 tuổi, có thể kỳ vọng của bạn chỉ là sống thêm 1 năm nữa mà thôi. Điều này cũng đúng cho chiếc xe của bạn hay điện thoại của bạn. Bạn/sự vật đó càng tồn tại lâu, càng ít hy vọng để mà tồn tại lâu hơn nữa.

Nhưng đối với các ý tưởng và công nghệ, độ kỳ vọng tỷ lệ thuận với thời gian tồn tại. Cái gì mà càng được sử dụng lâu, thì lại càng được tiếp tục sử dụng trong thời gian dài nữa. Đĩa mềm (floppy disk) và CD được phát minh cách đây 2 thập kỷ, và sắp đi đến hồi kết thúc. Nhưng những cái bàn và cái thìa đã được phát minh cách đây hơn 2000 năm, mà bạn vẫn có thể chắc chắn rằng chúng còn được dùng trong ít nhất 2000 năm nữa.

Vì thế: liệu có thông minh khi lưu trữ sách và tài liệu trong Kindle, thay vì dạng sách và giấy tờ không?

Nhân tiện khi đang nói về vấn đề sách và tài liệu: sách giống như các ý tưởng vậy. Các quyển sách được khám phá ra trong chỉ một thế hệ thì gọi là bestseller. Nhưng những quyển mà được khám phá trong 1 thế hệ, để rồi lại được tiếp tục được các thế hệ sau khám phá tiếp thì được gọi là kinh điển (classic). Vậy bạn nên đọc sách kinh điển hay bestseller?

Bạn nên đọc 50 Sắc thái (Fifty Shades of Grey) hay là Iliad (The Iliad)? Người ta bàn luận về 50 sắc thái trong năm ngoái. Bây giờ thì không. Người ta bắt đầu bàn luận về Iliad đâu đó khoảng năm 800 trước công nguyên (!) và vẫn còn tiếp tục bàn luận về nó đến tận bây giờ.

Nếu Iliad đã tồn tại khoảng 3000 năm rồi và vẫn tiếp tục tồn tại, có bao nhiêu khả năng là nó vẫn tiếp tục tồn tại trong 3000 năm tới?

Vậy bạn nên là fan của E. L. James hay của Homer?

Nhân tiện khi đang nói về Homer, hãy bàn về vấn đề tại sao lịch sử lại quan trọng đến như vậy. Nhưng trước khi tôi giải thích cho bạn tại sao bạn nên coi trọng lịch sử, hãy thử nhìn qua hình ảnh sau: đó là một đầu óc có tổ chức.

Để sở hữu một đầu óc có tổ chức, bạn cần phải có một hệ thống phân loại có ý nghĩa. Thực tế, trong khoa học thần kinh, chúng ta định nghĩa trí thông minh qua khả năng tạo ra các phân loại có nghĩa. Tại sao? Bởi vì tạo ra các liên kết sẽ dễ dàng hơn rất nhiều một khi bạn có chỗ phù hợp cho tất cả mọi thứ. Khi bạn có chỗ cho tất cả mọi thứ, nếu có thông tin mới, bạn sẽ biết phải đặt nó vào chỗ nào. Và vài thông tin mới có thể sẽ phải đi vào đây:

Làm thế nào để bạn biết cái gì thì phải vứt vào thùng rác? Bằng cách xây dựng một thứ “bộ lọc thứ rác rưởi” (bullshit filter — BS filter).

Sử dụng khoa học căn bản làm “bộ lọc rác” là yêu cầu cơ bản của ngành khoa học. Nếu cái gì đó được coi là có khoa học, nhưng lại trái ngược với các định luật căn bản của vật lý, hóa học và sinh học, thì nó phải đi vào thùng rác.

Cung hoàng đạo, bói toán v.v….

Sử dụng lịch sử như một “bộ lọc rác” cho tin tức. Lịch sử thực ra là các tin tức đã được lọc qua “bộ lọc”. Tất cả những gì mà người xưa bàn tán, thảo luận nhưng không quan trọng đều đã bị lãng quên. Còn những thứ quan trọng sẽ trở thành lịch sử. Vì vậy đọc tin tức mà không có kiến thức về lịch sử thì căn bản là đang làm như vầy:

Chẳng còn biết cái gì quan trọng cái gì không nữa!

Hầu hết các nhà báo hiện nay không phải là nhà báo. Làm tin giật gân thì không phải là đang làm tin. Người làm tin tốt thì không cho cảm xúc vào đó, và không chèn thêm những thứ như kiểu “Tin nóng!”, “Kinh hoàng …” hay “Bạn sẽ không tin được điều này đâu ….”. Làm thế giống như một đầu bếp tốt phải giới thiệu món ăn của anh ta bằng cách nói “Món này cực kỳ ngon bởi nó làm ra từ …”.

Bạn biết cái gì cũng thế không? Thức ăn nhanh (Fast food). Và cũng giống như cơ thể chỉ ăn toàn thức ăn nhanh, một bộ não chứa toàn tin giật gân sẽ trở thành một cái thùng rách cỡ bự.

Và theo tự nhiên, thì những người với bộ não như thế sẽ dành hầu hết thời gian của họ như vầy.

Chỉ biết khóc lóc và hoảng sợ, không thể suy nghĩ được gì nữa

C S Lewis từng nói rằng, một người đã từng sống ở nhiều nơi khác nhau sẽ khó bị ảnh hưởng bởi những sai lầm trong làng của anh ta; và những ai nghiên cứu về lịch sử, những người đã trải qua nhiều thời đại khác nhau sẽ không thể bị che mắt bởi những thứ vô lý tạo ra từ những phương tiện truyền thông của thời đại họ đang sống.

Nếu bạn dùng lịch sử như một “bộ lọc rác” để phân tích tin tức, não bạn sẽ hoạt động như vầy.

Ở VN thì hầu hết tin tức sẽ phải cho vào thùng rác mà thôi

Và những người có bộ não như thế sẽ trải qua hầu hết thời gian như vầy.

Không bao giờ vội vã tin hay kết luận bất cứ điều gì nghe được. Luôn lấy dẫn chứng để phản biện và lập luận những thứ được nghe.

Điều này khiến tôi liên tưởng đến 2 thứ: triết học và tôn giáo. Một trong những trải nghiệm bực bội nhất của tôi là với những người mang danh “kiếm tìm sự thật”.

Những “người tìm kiếm” đó thường phạm phải sai lầm khi trải nghiệm với những hệ thống niềm tin được tạo ra ngày hôm qua, thay vì các hệ thống niềm tin vẫn tiếp tục tồn tại qua hàng ngàn năm. Thực tế, theo kinh nghiệm của tôi, càng là người sử dụng cụm từ “kiếm tìm sự thực”, lại càng có khả năng chọn lựa các thể loại cúng bái mới lạ hơn là những hệ thống đã được thử nghiệm qua thời gian. Tôi luôn kết luận rằng mục đích sống của họ thực ra không phải tìm ra sự thật, mà là được nhìn như một người đang “kiếm tìm sự thật”.

Ngoài lề: tìm sự thật trong cuộc sống giống như chiến thuật tâm lý trong chiến tranh. Thường thì người ồn ào nhất đơn giản chỉ là những kẻ mơ tưởng hoặc mong manh. Những người đóng góp nhiều nhất cho cuộc chiến lại thường im lặng.

Theo logic, thì sẽ có lý hơn khi tin vào những hệ thống niềm tin đang tiếp tục tồn tại và ảnh hưởng qua hàng nghìn năm, qua các thời đại khác nhau, qua các châu lục, và xuất hiện trong cả những tầng lớp xã hội khác nhau. Bất cứ thứ gì có thể làm được điều đó đều phải có một phần lõi cực kỳ mạnh mẽ.

Một ý tưởng càng tồn tại lâu, thì lại càng mạnh mẽ.

Vì thế, nếu là một người vô thần, bạn nên đọc Richard Dawkins hay là Friedrich Nietzsche? Lý thuyết của ai tồn tại lâu hơn? Nếu là một người hữu thần, bạn nên học về Osho hay là về Thiên Chúa? Ai tồn tại lâu hơn? Nếu bạn là người có hứng thú về Jesus Christ, bạn nên đọc tiểu thuyết Mật mã Da Vinci hay Kinh thánh? Quyển nào tồn tại lâu hơn rồi?

Nhân tiện khi đang nói về Kinh thánh, tôi nên chỉ ra một đoạn mà thánh Paul đã nói về “Bộ lọc rác rưởi”: (Đoạn này mình xin phép không dịch)

Finally, brethren, whatsoever things are true, whatsoever things are honest, whatsoever things are just, whatsoever things are pure, whatsoever things are lovely, whatsoever things are of good report; if there be any virtue, and if there be any praise, think on these things. Philippians 4:8 (King James Bible)

Hãy nhớ điều đó. Vì khi bạn chọn sẽ sống vì tương lai thay vì những trào lưu hiện tại, đoi khi bạn sẽ cảm thấy cô đơn bởi vì lựa chọn của bạn.

Cô đơn không phải điều xấu. Sự cô đơn không phải là ở một mình. Đó là khi bị vây quanh bởi những người không cùng suy nghĩ. Bạn sẽ đỡ cô đơn hơn nhiều khi bạn đang cầm những cuốn sách mà sẽ sống lâu hơn bạn. Bạn sẽ cô đơn hơn khi ở giữa đám đông bạn không biết.

Nếu bạn thực hành điều này đủ lâu, bạn sẽ học được một điều quan trọng về con người. Tốt hơn hết là tôi nên thì thầm với bạn, vì hầu hết mọi người sẽ coi điều này là một sự xúc phạm đáng kể: hầu hết những gì người khác biết đều không đáng để biết.

Nhưng điều này quan trọng hơn: giờ thì bạn đã thực sự biết bạn cần biết gì rồi.

Giờ thì bạn đã biết nhiều thứ hơn rồi. Những thứ sẽ tồn tại trong một thời gian rất rất dài. Những thứ đáng để biết và hiểu.

Và bắt đầu kết nối chúng.

Theo mọi cách có thể.

Bạn vẫn còn nghĩ theo những liên kết thẳng. Giờ thì bạn có thêm cảm nhận theo những liên kết khác.

Khoan đã. Bạn đang nói rằng “nghĩ như một nhà khoa học” và “cảm thụ như một nghệ sĩ”. Bạn đang nói nó như một điều gì đó khá dễ dàng. Tôi đã thử rồi. Nó không hề dễ đâu.

Tất nhiên là không rồi. Nó là một kỹ năng. Như chơi game vậy. Phải luyện tập mới giỏi lên được.

Thế còn về năng khiếu/tài năng?

Năng khiếu/tài năng là một thứ không tồn tại. Nó là một từ tạo ra từ những người không chịu làm việc chăm chỉ, để cảm thấy dễ chịu hơn về thất bại của họ. Những người thực sự thành công rất khó chịu khi nghe thấy từ đó. Những nhà khoa học kiệt xuất và những nghệ sĩ lớn biết rằng sau tất cả, đó là thành quả của sự làm việc chăm chỉ của họ. Nghĩ là một kỹ năng. Cảm thụ là một kỹ năng. Hãy nói cho tôi biết, làm thế nào để bạn có một kỹ năng giỏi?

Um…

Bằng cách bắt đầu học cách thất bại và tệ hại với kỹ năng đó.

Nhưng tôi đã tệ với nó sẵn rồi. Đấy là lý do tôi hỏi.

Vậy thì đầu tiên hãy trở nên thoải mái với việc tồi tệ với nó, trước mặt những người giỏi. Hãy trở nên thoải mái hơn với sự không thoải mái đó. Và bắt đầu học từ họ.

Nhưng nếu họ không chịu dạy tôi thì sao?

Thế nếu bạn đang không để họ dạy bạn thì sao? Nếu bạn cố gắng để họ thoải mái hơn với bạn…

Thế nếu bạn đang quá cố gắng để khiến họ dạy cho bạn, thay vì chỉ im lặng và lắng nghe thì sao?

…thay vì học cách trở nên thoái mái hơn với sự không thoải mái khi bên cạnh người khác? Tại sao bạn không thử ngừng gây ấn tượng với người khác, và bắt đầu để họ gây ấn tượng cho bạn?

Nhưng vốn dĩ họ đã gây ấn tượng với tôi rồi mà.

Không hề. Bạn chưa nhìn thấy những phần tốt nhất của họ đâu. Nếu bạn muốn một ngày nào đó trong tương lai có thể nói những thứ ý nghĩa, thì ngậm mồm lại…

Shut up!

…và đừng có nói nữa.

And stop talking!

Phi hành gia Chris Hadfield đã có lần nói rằng: Khi bạn vào một môi trường mới, hầu như bạn sẽ được nhìn như một trong ba loại sau:

Như một điểm trừ: tích cực gây thiệt hại, là một người luôn tạo ra vấn đề, hoăc

Như một số 0: ảnh hưởng của bạn là không có, không phá vỡ sự cân bằng vốn có; hoặc

Như một điểm cộng: một người tích cực tạo thêm giá trị.

Ai cũng muốn là một điểm cộng, nhưng nếu tuyên bố to mồm rằng bạn là một-điểm-cộng ngay từ ban đầu sẽ khiến bạn được nhìn như một-điểm-trừ ngay lập tức.

Vì thế, khi vào một môi trường mới, nhắm trở thành một con 0.

Nếu là người mới, thì hãy chỉ quan sát thầm lặng và cố gắng phân tích xem không nên làm điều gì…

Điều này không dễ đâu. Tìm mọi cách bạn có thể làm rối tung mọi thứ lên. Và đừng làm những hành động đó. Đừng ngáng đường ai, mà hãy làm rõ ràng rằng, bạn sẵn sàng để giúp đỡ và ham muốn được học hỏi. Đứng ở góc, nhưng giữ giao tiếp bằng mắt với mọi người.

Lắng nghe một cách thầm lặng. Đồng ý một cách thầm lặng (không gì khác ngoài gật đầu và cười) chứ đừng ồn ào (và phá vỡ dòng suy nghĩ của họ với sự đánh giá của bạn)

Ngắt lời người khác là cực kỳ vô duyên và gây phản cảm. Hãy chỉ gật đầu và cười mỉm thôi nhé.

Mọi câu nói của bạn đều vô dụng. Họ biết là họ đúng. Họ không cần sự xác nhận của bạn.

Thay vì nói, hãy hỏi. Những câu hỏi thực thông minh. Đừng bao giờ hỏi người khác giải thích những thứ bạn có thể tự tìm một cách dễ dàng! Đó là sự lười biếng và ích kỷ. Nếu họ sử dụng thuật ngữ gì đó bạn không hiểu, hãy viết nó xuống. Hỏi họ cách đánh vần nó và viết nó trước mặt họ. Họ sẽ thích thú khi bạn làm thế. Bạn đang chứng tỏ với họ rằng bạn đang tích cực học hỏi bằng một thái độ khiêm tốn, độc lập.

Bạn có thể học từ những người giỏi nhất mà họ còn không biết bạn đang tồn tại. Bạn có thể học mà không cần họ phải dạy. Bạn có thể học bằng cách tập trung chú ý một cách yên lặng.

Những kỹ năng đáng học hỏi nhất lại được học bằng phương pháp chẳng ai nghĩ đến: bắt chước các bậc thầy. Tôi làm theo cách đó để trở thành một nghệ sĩ. Muốn nghĩ như Michelangelo? Đừng cố nghĩ như ông ấy. Hãy làm việc như ông ấy. Bắt chước các tác phẩm của ông. Một cách tỉ mỉ và chi tiết. Trong quá trình đó, bạn sẽ tự động học được cách nghĩ như ông ấy.

Tôi đã từng nói trước đây: thứ mạnh mẽ nhất trên Trái đất này không phải sự thông minh, hay “năng khiếu”, mà là một kỷ luật lâu dài với một định hướng rõ ràng. Nếu bạn dành thời gian, từng ngày, từng ngày, kiên nhẫn phân tích mọi thứ ra để hiểu, rồi lắp ghép chúng lại với nhau, một ngày nào đó bạn sẽ sở hữu chúng. Và bạn sẽ cực kỳ giỏi ở lĩnh vực đó.

Bạn sẽ đạt được sự mượt mà (smooth). (Còn nhớ trước đó nó nhìn như thế nào không?)

Smooth!

Và sẽ tạo ra những kết nối bạn từng bỏ qua trước đó.

Những kết nối mà trước đó bạn còn không thể tưởng tượng ra nổi.

Và bạn sẽ khiến chúng trở nên mượt hơn. Và bắt đầu thấy những quy luật.

Còn rất nhiều bí ẩn ngoài kia về trí thông minh.

Bí ẩn về trí nhớ của những kỳ thủ cờ vua, chẳng hạn. Sự thật là các kỳ thủ cờ vua có trí nhớ đáng kinh ngạc về cờ vua. Thế thôi. Khả năng đó không áp dụng với lĩnh vực khác ngoài cờ vua.

Bí ẩn về Sudoku và game trí tuệ như Lumosity. Sự thật là chơi Sudoku nhiều sẽ khiến bạn cực kỳ giỏi về Sudoku. Với Lumosity cũng vậy. Chơi những game đó sẽ chỉ khiến bạn giỏi hơn đối với game đó.

Thế giới thực kỳ lạ hơn bạn có thể tưởng tượng. Đừng ngạc nhiên. Trí tưởng tượng là sản phẩm của khả năng của bạn, với kinh nghiệm cuộc sống. 2 điều đó chỉ là một phần cực kỳ nhỏ của thế giới thực. Thế giới thực luôn luôn kỳ lạ hơn trí tưởng tượng của bạn; vì nó lớn hơn những gì bạn có thể tưởng tượng ra.

Sự thật thì kỳ lạ hơn bí ẩn. Đây là một sự thật: có một vài thứ bạn có thể làm để tăng khả năng tạo liên kết.

Tập thể dục. Các bài tập thể dục tăng cường khả năng suy nghi. Chạy bộ. Bơi. Nhảy. Lý do để tập thể dục là một chặng dài lịch sử của việc chạy khỏi những con quái vật hoặc chạy đuổi theo con mồi. Đó là khi chúng ta cần đến tất cả các trí tuệ trong ta. Vì thế những ai thực hiện chúng mỗi ngày sẽ tiến hóa não bộ để hoạt động tốt hơn dưới môi trường áp lực cao, rủi ro cao.

Và bắt đầu thực hiện những thao tác cơ bản hằng ngày với tay không thuận. Nếu bạn thuận tay phải, hãy bắt đầu đánh răng với tay trái. Nó sẽ khiến não bạn phải xử lý theo một cách mới và thách thức hơn.

Một cách dễ dàng hơn, bạn có thể học một ngôn ngữ mới. Nó không giúp bạn nhiều như 2 cách trên.

Những hành động trên sẽ khiến bạn thông minh hơn.